1500 yıl önce 3’üncü ve son kez inşa edilen Ayasofya, onca yağmalama, deprem ve bakımsızlığa rağmen ayakta kalmıştı. Bugünlerde dünyanın dört bir yanından ziyaretçilerini ağırlayan kadim yapı, yer altında da en az içindeki kadar merak uyandıracak bilgiler saklıyor. Yakın bir zamanda ziyarete açılması beklenen tünelleri ve mezar odalarındaki sırlar ile ‘bilime’ ihtiyaç duyan Ayasofya'daki Roma mirasını Prof. Dr. Hasan Fırat Diker anlattı.
Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – 1500 yıl önce tarihin en önemli ibadethanelerinden biri, yeniden inşa ediliyordu. O güne dek savaşlar ve isyanlar nedeniyle tahrip edilen, deprem, bakımsızlık ve mimari hatalar yüzünden 2 kez çöken dev kubbe, dünyanın en önemli ibadethanesine yakışmayan bir imaj çiziyordu. 3’üncü ve son kez inşa edilecek olan kilise, kaderi ne olursa olsun ayakta kalmak zorundaydı. Öyle de oldu, Roma, Bizans ve Osmanlı imparatorluğuna başkentlik etmiş kadim şehir İstanbul, Ayasofya’sını korumuştu. İstanbul’un fethiyle artık bir cami olan yapının zamanla kayan ve yamulan kubbesi, Mimar Sinan’ın dış duvarlara dik inşa ettiği ‘payandalarla’ desteklendi ve 3’üncü yıkım başmimar tarafından engellendi. Ayasofya, 1500 yıldan uzun geçmişi boyunca içinde ve çevresinde binlerce gizem sakladı. Binlerce farklı insanın izleri, kültürel değişimler ve çevresindeki mezarlar ile yapılar her araştırıldığında, tarih bilimine bir sayfa daha açıldı. Ayasofya’nın gizemleri, bilime muhtaçtı. Özellikle de 1600 yıllık Roma mirası, Ayasofya’nın altındaki tünellerde yatarken! Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hasan Fırat Diker, pek yakında ziyarete açılacak o tünelleri ve mezar odalarını Milliyet.com.tr’ye anlattı.
'AYASOFYA’NIN GİZEMDEN ÇOK BİLİME İHTİYACI VAR'Ayasofya, her yerde yazılmış, nesilden nesile aktarılmış pek çok ilginç bilgilerle hayranlık uyandırıcı bir yapı. Yapının zaman zaman değişen vasfı onun değerini hiç değiştirmedi. Hatta daha çok din, dil ve ırktan insanın gönlünde bu şekilde taht kurdu. Viking notları, Venedik Cumhuriyeti 41. Doçesi Enrico Dandolo’nun mezarı ya da ‘Hızır’ın parmağı olduğuna inanılan duvardaki iz, hepsi de bambaşka medeniyetler için önemli. Ancak her adımda başka bir tarih, başka bir gizem olsa da Ayasofya’nın hayranlık uyandırıcı bu yönünden çok daha fazla ihtiyaç duyduğu bir şey var, bilim! Prof. Dr. Hasan Fırat Diker, yapının altındaki tünellere 5 yıl önce inmiş ve detaylı bir araştırma için tarihin kapılarını ilk kez aralamıştı. O günlerde zamanın getirdiği kirlilik tünelleri sarmış olduğundan, hareket son derece kısıtlıydı. Ancak bugünlerde temizlenerek ziyarete açılacak olmasıyla bir kez daha gündeme gelen tünellerin tarihi önemini, Prof. Dr. Hasan Fırat Diker anlattı. Prof. Dr. Diker’e göre Ayasofya-i Kebir Cami-i Şerifi’nin yer altı yapıları, sadece belgesel ve kurmaca öykülere konu edilemeyecek kadar ciddiyet arz ediyor. "Bence buradaki asıl gizem, Ayasofya’nın yer altı yapılarına neden bu kadar ilgisiz kalındığıdır. Şehrin merkezindeki, İstanbul’u İstanbul yapan bu en önemli anıt eserlerden birinin altyapısının şimdiye kadar gerektirdiği özeni görmemiş olması büyük bir kayıptır. Bu ancak, ilgisizlik ve meraksızlıkla açıklanabilir. 5 yıl önce Bakanlığın izniyle, Ayasofya yer altı yapılarının üç boyutlu mimari belgelemesi için yaptığımız çalışmayı, dönemin müze müdürünün desteği ve ekip arkadaşlarımızın özverili gayretleriyle gerçekleştirebilmiştik. Yer altı yapıları, sadece belgesel ve kurmaca öykülere konu edilemeyecek kadar Ayasofya için ciddiyet arz ediyor. Henüz başlangıç aşamasındaki temizlik ve onarım çalışmaları ilerledikçe kamuoyu bilgilendirilir. Ayasofya’nın hurafelerden, gizemlerden çok bilimsel bir ilgiye ve sürekli bakıma ihtiyacı var." – Prof. Dr. Hasan Fırat Diker
'TAVANLARINDA ÇÖKMELER GÖRÜLÜYOR'Ayasofya tarih boyu farklı şekillerde hasar almıştı. 7 Mayıs 558’deki deprem de ona büyük bir hasar vermiş ve kubbenin çökmesine neden olmuştu. Ayasofya’yı sonradan yaptığı payandalarla güçlendiren Mimar Sinan, kendi projelerinde yapıların altına drenaj kanalları ya da tünel gibi bölümler açıyordu. Ayasofya’da da benzer bölümler vardı. Ancak bu tünellerin tamamı altyapı çalışmaları için yapılmamış olabilir. 3 imparatorluğun başkenti İstanbul ve en önemli noktalarından biri olan Ayasofya’nın kurulu olduğu topraklar 1600 yıllık bir mirası taşıyor. Prof. Dr. Hasan Fırat Diker’e göre temizlenip ziyarete açılacak tünellerin büyük bir kısmı çok dar ve alçak olduğundan ergonomik açıdan ziyarete uygun değil. Üstelik çoğunun içinden ancak sürünerek ilerlenebiliyor.“İlk yapıldıkları zaman da sadece ilgilisinin içine girip su künklerini döşemesi gözetildiğinden çok küçük bir kesite sahipler ve başka bir amaç için kullanılmaları pek olası görünmüyor. Ancak atrium altındaki mahzenler yarılarına kadar dolmuş olsalar da çok büyük mekânlar. İçlerinde moloz olmasına rağmen çok etkileyici bu yapıların temizlendikten sonra daha da görkemli bir etki yaratacaklarına eminim. Keza, mevcut Ayasofya’dan daha eski olan hipoje yapısı da üstyapısıyla birlikte temizlendiğinde çok özel bir tarihi eser ortaya çıkacak ve sadece Ayasofya’nın değil İstanbul’un çok katmanlı güzelliği bir kez daha gözler önüne serilecektir” diyen Prof. Dr. Diker, yer altındaki yapıların yer yer hasar aldığına da dikkat çekti. Prof. Dr. Diker tünellerin yapım amacı ve orada yatan ‘tarihe’ ilişkin ise şöyle konuştu: "Tavanlarındaki döşeme kaplamalarında yer yer çökmelerin görüldüğü bu tünellerin onarımı ve temizliği, hem yapının güvenliği hem de iklimlendirmesi için son derece önemli. Ayasofya’nın yer altı mekânları yüzyıllardır ihmal edilmiş. İçleri yer yer moloz ve arkeolojik unsurlarla doldurulmuş bu mekânların temizliği ve onarımı mimarlık tarihi ve arkeoloji adına da çok önemli bir çalışma olacak. Bu dolguların içinden Ayasofya’nın dolayısıyla İstanbul’un tarihine ışık tutacak çok önemli arkeolojik bulgular çıkabilir. Ayasofya’nın bu özgün altyapısının temizliğinin, yapının daha rahat nefes alabilmesi için önemli bir katkı sunacağını düşünüyorum. Bu çalışma, Vakıflar Genel Müdürlüğü denetiminde ve Ayasofya Müzesi Müdürlüğü arkeologlarının nezaretinde yürütülecek.”
TÜNELLERDE BİZİ BEKLEYEN SÜRPRİZLER VAR MI?Tıpkı Mısır’ın binlerce yıllık Piramitler'inde olduğu gibi 1600 yıl önce de Roma’da mezar odaları yapılıyor ve önemli şahsiyetler böyle özel odalara defnediliyordu. İstanbul’un çeşitli kültürleri ağırlamış toprakları da mezar odalarının ve yer altı yapılarının da ev sahibi. Ayasofya’nın üzerine kurulduğu bu topraklarda, ondan önce tüneller ve Roma mezarlıkları bulunuyordu. Bugün Sultanahmet Meydanı’nın altında kalan tarihi hipodrom ve gizli kalan tarihi gibi Ayasofya’da da sürprizlerle dolu bir tarih hazinesi olabilir. Prof. Dr. Hasan Fırat Diker, Ayasofya’nın altındaki tünellerde ve çeşitli tarihi yapıda, ziyaretçileri nelerin beklediğini de anlatarak sözlerini şöyle noktaladı: "Ayasofya altyapısının büyük bir kısmı mevcut Ayasofya yapısı ile birlikte inşa edildi. Ayasofya’yı etrafından ve altından çevreleyen yer altı tünelleri, su isalesi, yağmur suyunun tahliyesi ve iç mekanın havalandırması amacıyla yapılmıştı. Oldukça dar olan bu tünellerin bir kısmında rastladığımız antik su künkleri de tünellerin kullanım amaçlarını teyit ediyor. Nitekim, bugün Ayasofya’ya giriş yapılan alanda, günümüze ulaşamamış ve ortasında havuzu olan Ayasofya’nın revaklı avlusu (atrium) yer alıyordu. Zamanında bu havuz için gereken su, altından geçen tüneller vasıtasıyla tedarik ediliyordu. Bu tünellerin dışında, üstyapısı artık var olmayan atriumun altyapısı ve mahzenleri bulunuyor. Ayasofya ile imareti arasında kalan ve hipoje olarak bilinen mezar yapısı 4’üncü yüzyıla tarihlendiriliyor. Bu Roma dönemi mezar yapısının, sonradan yanmış olan ilk Ayasofya’nın yapıldığı dönemde inşa edilmiş olabileceğini düşündürüyor. Hipojenin üzerindeki iki tabakalı mermer döşeme de gün ışığına çıkartılmayı bekliyor. Dolguyla kaplı yer altı mekanlarından çıkanlar hakkında, çalışmalar ilerledikçe daha çok bilgi sahibi olacağız. Ne tür sürprizlerle karşı karşıya kalabileceğimizi henüz bilmiyoruz. Ancak bu yapıların temizlendikten sonra ziyarete açılmasının bile, İstanbul’un kültür ve turizmi için çok özel kazanımlar sağlayacağını söyleyebilirim. Ülkemiz ve uluslararası kamuoyu için Ayasofya’nın altı da üstü gibi ilgi çekecektir."
