Kuran’ı Kerim nazil olduğu dönemde toplumun genel dünya görüşü, toplumsal değerleri, kullandıkları kavramları ve algılarını görmezden gelmemiş; çoğunlukla Cahiliye dönemi Arap toplumunun habersiz olmadığı yeni kavramlar icat etmemiştir. Aksine onların aşina olduğu pek çok temel kavram üzerinden yeni bir dünya görüşü inşa etmeye çalışmıştır. Örneğin, Allah lafzı Mekkeliler tarafından bilinen ve en üst seviyede olan, saygı duyulan bir tanrı olarak kabul edilmekteydi. Fakat başka tanrıların varlığına da inanılmaktaydı. Kuran’ın nazil olmasıyla birlikte Arapların çoklu tanrı algısının yerini tek ve mutlak Allah inancına bırakması hedeflenmiştir. Yani Allah lafzı aynı şekilde kullanılmış olsa da ona yüklenilen anlamda bir değişim söz konusudur. Benzer şekilde İslam öncesi Arap toplumunda tanrılar dışında cin, şeytan, melek gibi doğaüstü güçlere inanç söz konusuydu. Kuran-ı Kerim’de bu varlıklara yer vermiş fakat konumları, işlevleri konusunda değişikliklere gitmiştir. Onların şeytan ve cin algısı üzerinden mesajını vermiştir.
İslam öncesi Arap toplumu (ve günümüz Müslümanları) çevresindeki pek çok kültürün tesirinde kaldığı bir gerçektir. Bâbil, Asur, Mısır, İran, yunan ve İbrânî gibi kadîm kültürlerin inançlarından etkilenmiştir. Özellikle görünmeyen varlıklar konusundaki kabullerin izlerine çeşitli mitolojilerde rastlamak mümkündür. Pek çok sözlü kültür toplumlarında görülebilecek cansız varlıklara ruh atfetme veya doğaüstü güçlerle ilişkilendirme inanışı (bizlerde olduğu gibi) Araplarda da bulunmaktadır. Özellikle cin inanışı konusunda pek çok ayrıntılı hikâyeler, mitolojik anlatılar yer aldığı görülmektedir. İslam öncesi Araplar (bizde olduğu gibi) görülmeyen tüm varlıklar için cin kavramını kullanmıştır.
Cin kelimesi sözlükte örtmek, gizli kalmak anlamında c-n-n kökünden türemiş cins bir isimdir. Terim manası ise duyularla idrak edilemeyen, insana kavraması mümkün olmayan ama yine de kendilerine has bir yapıları olan varlıklara veya güçlere cin denilmektedir. Cin kelimesi Kuran’ı Kerim’de de çeşitli anlamlarda kullanılmış ve bu kökten türemiş kelimelere de yer verilmiştir. Genel olarak insanın duyularına kapalı olan kavrayış alanındaki her türlü ruhani güçleri (şeytan-melek) ifade etmek için kullanılan cin kelimesinden türemiş birçok isim ve sıfat bulunmaktadır. Bunlar; cân (yılan), cünne (kalkan), cennet (bahçe), cenin (anne karnındaki bebek), cünûn (delilik) gibi kelimeler olup Kuran’da örneklerini görmek mümkündür.
(Aynı bizlerdeki gibi)Araplar cinleri özelliklerine göre farklı isimlerle ifade etmiştir. İnsanlar ile aynı mekanı paylaşan cinlere âmir, çocuklara musallat olup zarar verenlere ervah, insana musallat olan kötü huylu cinlere şeytan, bunların kötülüğü fazla olana mârid, çok kuvvetli olan ve kötü olanına ifrit, değişik şekillere girebilene ise gûl kelimeleri ile ifade etmişlerdir. Her türlü kötülükten arınmış, saf ve temiz olan cinlere ise de melek demişlerdir. Yani Araplar gizli ruhani varlıkların olduğuna inanıp genel olarak bunları iki kategoride ele almış; iyi ve hayırlı olan cinlere melek, kötü zararlı olanlarına ise şeytan/ifrit/marid gibi isimler kullanmışlardır.
Birçok mitolojide kötü ruh olarak isimlendirilen cinlerin insanlara musallat olması ve çoğunlukla mağara, çöl, ağaç altları, ıssız mekânlarda yaşadıklarına inanılması bizlerde olduğu gibi İslam öncesi Arap toplumunda da görülmektedir. Karanlıkta daha çok aktif olan, insanları rahatsız edebilen, istediklerinde görünebilen ve hatta insanlarla evlenebildiklerinden bahsedilmektedir. Cinlerin insanlarla etkileşimine inanan(başta) Araplar (olmak üzere tüm insanlar), cinin en hafif şekilde etkisinde kalındığında cünun (aklını kaybetme) bir diğer anlamda müvesves/vesveseli, bu vesvesenin şiddetine göre memrûr (cinlenmiş), memsû ve melmûm (çarpılmış) ve son safhaya gelmiş kişi içinde mecnûn (deli) kavramlarını kullanmıştır.
*Bu köşe yazısı Necmettin Erbakan Üniversitesi, Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı/Kelam Bilim Dalı Doktora Öğrencisi, Hünkâr DURMUŞ’ UN İLSAM Akademi Dergisinde (Nisan 2022) yayımlanmış İslam Öncesi Arap Toplumunda Şeytan Algısı adlı makalesinden alıntılanmıştır.
