Deizm terimi, Latince'deki "deus" (tanrı) kelimesinden türemiştir ve Grekçe’de yine tanrı anlamına gelen "theos" kökenli teizm ile sözlük anlamı açısından örtüşür. İngilizcede "Deism", Fransızcada "Déisme", Arapçada ise "er-Rubûbîyye" veya "el-Ulûhiyye" olarak ifade edilirken, Türkçede "Yaradancılık" veya "İlahçılık" olarak karşılık bulur. Sözlük anlamı bakımından "Tanrıcılık" ya da "Rabçılık" şeklinde çevrilebilse de, "Rab" kökünden türeyen "Rubûbî" ifadesi ile deizmin kavramsal anlamı arasında belirgin bir uyumsuzluk olduğu görülmektedir.
Rab kelimesi; yönetmek, hükmetmek, idare etmek ve varlıkları aşamalı olarak olgunlaştırıp eksiksiz hale getirmek anlamına gelir. Bu açıdan bakıldığında, kelimenin ifade ettiği anlamlar ile deizmin tanrı anlayışı birbiriyle uyumlu değildir. Deist görüşe göre Tanrı, ne yönetir, ne emreder, ne de hükmeder; yalnızca evrenin sahibidir. Ancak Rab ismi, şefkat, merhamet ve terbiye ederek varlığını devam ettirme anlamlarını içerir ve bu nitelikler evrendeki tüm varlıkları, özellikle de insanı kapsar. Deizm inancına göre Tanrı’nın varlığı ve birliği açıktır. İnsan akıl yürütmeyle kendi varlığı ve evrenin varlığından yola çıkarak Tanrı’nın varlığına ulaşabilir. İnsan kendi kendini yaratmamıştır; anne-babası da onu yaratmamıştır. Âlemde görülen her şeyin bir başlangıcı ve sonu vardır. Bu ve benzer sorgulamalar neticesinde Allah’ın varlığıyla ilgili Müslüman kelâmında bulunan isbât-ı vâcib yöntemlerine benzer bir akıl yürütmeyle yaratıcı bir varlığa/ilk nedene/ muharrik güce ulaşılır. Bu güç Tanrı’dır.
Deizm inancına göre Tanrı mükemmeldir, dolayısıyla ontolojik olarak birbirinden farklı iki varlık olan Tanrı ve insanın zaman ortak zemininde bir araya gelmesi düşünülemez. Deizm
inancı, Tanrı-âlem-insan arasındaki ilişkiyi bütünüyle koparan mutlak aşkıncı yaklaşımı benimsemiştir. Bundan dolayı Deizm de bir vahye ya da peygambere ihtiyaç yoktur. Kuran’a göre ise, insan Allah ile ibadet ve dualar yoluyla bağ kurabilir ve bu sayede hayatında anlamlı değişimler gerçekleştirebilir.
Tanrı ilk sebep olarak âlemi yaratmış ve onu yöneten değişmez yasalar koymuştur. Tanrı yaratılışa, yarattığı evrene hiçbir şekilde müdahale etmez. Buna gerek de yoktur. Evren
mükemmeldir. Eğer tanrı evrene müdahil olursa bu durum evrenin ve evrendeki doğal yasaların yeterince mükemmel yaratılmadığı anlamına gelir. Evrenin düzeni var olan zorunlu tabiat yasaları ile sebep-sonuç ilişkisi içerisinde gerçekleşmektedir. Deistlerin bu Tanrı anlayışı, Tanrı kelimesinin sözlük anlamıyla dahi uyumlu olmayan bir bakış açısı sunar; Tanrı’yı güçlü ve hükümran kılmak yerine, aciz ve güçsüz bir konuma indirgemektedir. Oysa maddenin kendi başına bu kanunları oluşturması mümkün olmadığı için, her şeyin düzenli işleyişi Tanrı’nın sürekli ilgisini gerektirir. Aksi hâlde, evrene müdahale etmeyen bir Tanrı, olup bitenlerden haberdar olmayan, değişim yaratacak bir güce ve düzen kuracak bir iradeye sahip olmayan bir varlık olur. Böyle bir Tanrı anlayışının insanı tatmin edemeyeceği açıktır.
Deizme göre, evren Tanrı tarafından yaratılmış olsa da Tanrı’nın yaratma sürecinde aktif ve sürekli bir rolü yoktur. Deizmin en zayıf noktası, dini hayatın özüne ve işlevine aykırı olan bu tür anlayışlara yer vermesidir. Emekliye ayrılmış ve adeta putlaştırılmış bir tanrı tasavvurunun, dini duygu ve düşünceyi tatmin etmesi mümkün değildir. Örneğin, evrenle ilgilenmeyen bir Tanrı, acaba evreni bilmekte midir? Evren üzerinde aktif bir tasarrufu bulunmadığına göre, bu Tanrı gerçekten güçlü müdür? Özetle, deizm, Tanrı hakkında konuşmayı asgari düzeye indirir ve Tanrı’nın ilmi, kudreti, iradesi, merhameti ve adaleti gibi niteliklerine dair tutarlı bir açıklama sunamaz.
*Bu makale Sibel KULAK’IN Niğde Ömer HALİSDEMİR üniversitesi Kasım 2024 tarihli Nisar dergisinde yayımlanan Deizme Karşı Dua: Kuran'da Allah'la Etkili İletişimin Gücü adlı
makaleden alıntılanmıştır.
